ENGELLİLER VE SEYAHAT HAKKI

Avukat Elvan Kılıç, engelli bireylerin seyahat hakları konusunda bilgilendiriyor.

3 Aralık Dünya Engelliler Günü olarak bilinmektedir. Ülkemizde engellilere ilişkin haklar 5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanun ile düzenlenmiştir. Engelliler Hakkında Kanun’da engelli birey, fiziksel, zihinsel, ruhsal ve duyusal yetilerinde çeşitli düzeyde kayıplarından dolayı topluma diğer bireyler ile birlikte eşit koşullarda tam ve etkin katılımını kısıtlayan tutum ve çevre koşullarından etkilenen birey olarak tanımlanmıştır.

Sadece ülkemizde değil uluslararası hukukta da oldukça önemli düzenlemeler mevcuttur. Bunlardan bir tanesi ülkemizin de taraf olduğu Birleşmiş Milletler Engelli Hakları Sözleşmesi’dir. Bu sözleşmeye taraf olan devletlerin birtakım yükümlülükleri bulunmaktadır. Bu yükümlülüklerden bir tanesi ve en önemlisi de BM Engelli Hakları Sözleşmesi’nde belirtilen hakların uygulanması için gerekli tüm yasal, idari ve diğer tedbirleri almaktır. Aynı zamanda engelliler aleyhinde ayrımcılık teşkil eden yürürlükteki hukuk kurallarını, düzenlemeleri, gelenekleri ve uygulamaları değiştirmek veya ortadan kaldırmak için gerekli olan, yasama faaliyetleri dâhil uygun tüm tedbirleri almak; tüm politika ve programlarda engellilerin insan haklarının korunmasını ve güçlendirilmesini dikkate almak, kamu otoritelerinin ve kurumlarının bu Sözleşmeye uygun davranmaların sağlamak da sözleşmeye taraf devletlerin yerine getirmeleri gereken başkaca bir yükümlülüktür.

Engellilerin de tıpkı toplumdaki diğer bireyler gibi seyahat hakları bulunmaktadır. Seyahat hakkı Birleşmiş Milletler Engelli Hakları Sözleşmesi 18. Maddesinde düzenlenmiş olup Türk Anayasası’nda 23. Maddede hüküm altına alınmıştır. Seyahat etmek, insanların yaşam kalitesini yükselten önemli bir faaliyettir. Bu faaliyetlere erişim herkes için temel haktır. Engelliler için seyahat etme hakkının kısıtlanması hatta bu hakların kendilerine verilmemesi anayasal hak ve özgürlüklerin ihlali anlamına gelmektedir. Bu durum eşitlik ilkesine aykırılık oluşturmaktadır ve engellilerin hayata tam olarak katılımlarını sağlamak için çok sayıda girişim ve düzenleme gerçekleştirilmiştir.

Bu düzenlemelerden birkaç örnek vermek gerekirse;

Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı tarafından çıkarılan “Ücretsiz veya İndirimli Seyahat Kartları Yönetmeliği” ile engellilerin aldıkları rapor doğrultusunda sahip olacakları engelli kimlik kartları ve seyahat kartlarıyla kendileri ve refakatçilerinin seyahat hakkından indirimli veya ücretsiz bir şekilde yararlanabileceğini düzenlenmiştir.

4736 sayılı Kamu Kurum ve Kuruluşlarının Ürettikleri Mal ve Hizmet Tarifeleri ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına ilişkin Kanun, ülkemizde engellilerin ücretsiz ve indirimli seyahat haklarını düzenlemektedir. Kanunun 1.Madde Ek fıkrasında “sağlık kurulu raporuyla %40 ve üzerinde engelli olduğunu belgeleyen Türk yolculuk ettikleri refakatçileri, demiryolları ve denizyollarının şehir içi ve şehirlerarası hatlarından, belediyelere, belediyeler tarafından kurulan şirketlere, birlik, müessese ve işletmelere veya belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs ya da şirketlere ait şehiriçi toplu taşıma hizmetlerinden ücretsiz olarak yararlanırlar.” hükmü düzenlenmiştir.

Yine aynı kanun çerçevesinde belirlenen esaslar doğrultusunda engelliler seyahatlerde indirimden yararlanabilmektedir. Türk Hava Yolları Tarafından Belirlenen Usul ve Esaslarda engellilere indirim uygulanmaktadır. Türk Hava Yolları iç ve dış hat seferlerinde geçerli kimi ücretlerde, görme engelli (%90 ve üzerinde görme engelliler) her iki ayağını ve/veya bacağını kullanamayan yolculara, uçak içinde herhangi bir durumda fiziksel ve/veya zihinsel nedenlerle kişisel güvenlikleri veya konforları (yemek, tuvalet vb.) kendilerine yeterli olmak konusunda engelle karşılaşacak ve hızlı hareket etmeleri istendiğinde bunu yerine getiremeyen yolculara ve refakatçilerine iç hat seyahatlerde %20, dış hatlarda ise %40 oranında ‘engelli ve refakatçi indirimi’ uygulanmaktadır.

Yine 4736 sayılı Kanun kapsamında, engelliler, Devlet Demir Yolları ana hat yolcu trenleri ile seyahat edilmesi halinde %50 indirimden yararlanabilir. Son zamanlarda TCDD, engelli yolcular ile refakatçilerinin trenlerde seyahat etmeleriyle ilgili yeni bir düzenleme çıkarmıştır. Bu yeni düzenlemeye göre; "Engellilik Ölçütü, Sınıflandırılması ve Engellilere Verilecek Sağlık Kurulu Raporları Hakkındaki Yönetmelik" gereğince özür oranı için Sağlık Kurulu Raporu, Engelli Kimlik Kartı veya nüfus cüzdanı ibraz etmeleri koşulu ile Engelliler (Engel oranı %40 ve daha fazla olan engellinin kendisi, %50 ve üzeri olup ağır engelli raporu bulunanların kendisi ve beraberindeki bir refakatçisi) ana hat trenlerinde ve Yüksek Hızlı Trenlerde ücretsiz seyahat edebileceklerdir.

Son zamanlarda Covid-19 sebebiyle engellilerin seyahat haklarının kısıtlandığı, trendeki kotaların kaldırıldığı görülmektedir. Özellikle Yüksek Hızlı Trenlerdeki engelli kontenjanının azaltılması ile engellilerin ücretsiz seyahat hakları ihlal edilmiştir. Her ne kadar daha sonrasında engelli kotasının kaldırıldığına ilişkin son değişiklikler yapılsa da Covid sebebiyle engellilerin seyahat haklarının kısıtlanması yeterli bir gerekçe olarak görülmemektedir. Kısıtlamanın Anayasa’ya aykırı olmayacak şekilde yapılması gerekmektedir.  Kota kaldırılsa da çoğu engelli vatandaş ücretsiz olarak binme hakkı bulunduğu trenlerde bilet ücretleri ödemiştir. Ve engelli vatandaşların bu bilet ödemelerinden bir mağduriyetleri oluşmuştur. Bu sebeple bu mağduriyetleri giderecek ve kısıtlamaların tekrar gelmesini engelleyebilecek yeni düzenlemeler getirilmesi, engelli bireylere seyahat hakkının eşit koşullarda kullandırılması bakımından uygun olacaktır. Çünkü yapılan kısıtlamalar bireylerin “engelli” olmasından dolayı yapılmakta olup bu durum ayrıca Türk Ceza Kanunu 122. Maddesi’ndeki ayrımcılık suçunu da oluşturabilmektedir.